Informatie is om te delen

De laatste jaren heeft digitale technologie de economie en de samenleving veranderd, en dat is voelbaar in alle sectoren en in het dagelijks leven van alle Europeanen. Data staan centraal in deze transformatie en dit is nog maar het begin. Datagestuurde innovatie levert de burger enorme voordelen op, bijvoorbeeld door medische behandelingen op maat, beter vervoer en een bijdrage aan de Europese Green Deal.

• Europese Commissie^[1]

Al zeker een decennium lang is er bij (tech)ondernemingen de overtuiging dat (uw) data in de 21e eeuw minimaal zo belangrijk is als olie was voor de 18e eeuw. Voor degenen die de waarde van data in zien en in staat zijn om deze te benutten, liggen grote winsten in het verschiet ^[2]. We hebben gezien hoe veel waarheid hier in verscholen zat. Van mega winsten voor de grote technologie ondernemingen^[3], via het beïnvloeden van verkiezingsresultaten ^[4],[5],[6] tot het volledig geautomatiseerd uitspuwen van propaganda met behulp van door big data gevoede kunstmatige intelligentie ^[7] (KI, beter bekend onder de Engelse term Artificial Intelligence, AI).

De Europese Commissie (EC) becijfert dat in 2025 de data-economie binnen de EU rond de EUR 829.000.000.000 waard is^[8]. 829 miljard euro. Omdat data niet verloren gaat tijdens het verwerken, moet deze idealiter gedeeld worden met iedereen, zodat iedereen daar meerwaarde uit kan halen. Om daar een judidische basis onder te leggen, is er een aantal wetsvoorstellen in de maak of al aangenomen^[8:1].

In de Europese datastrategie^[9] wordt het fundament wordt gelegd door de Europese wet inzake gegevensbeheer (EU Data Governance Act). Hierin wordt uitgewerkt wie onder welke voorwaarden (uw) data mag - of moet - delen en met welke partijen. Ook wordt hier de basis gelegd voor de gemeenschappelijke Europese dataruimten. Deze wet is in september 2023 in werking getreden ^[10]. De wet lijkt volgens dit artikel wel op sommige punten in tegenspraak met de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG)^[11].

In de Europese dataverordening^[12] (EU data act) worden nieuwe regels opgelegd aan bedrijven om data te delen. Zo moet het bijvoorbeeld mogelijk worden voor consumenten of eindgebruikers om data te gebruiken die wordt gegenereerd door apparatuur die ze gebruiken. De fabrikant mag dit niet langer volledig afschermen. Een voorbeeld welke wordt gegeven, is dat de fabrikant van een tractor de data die de tractor genereert niet mag afschermen van accessoires die met de tractor verbonden zijn of van derden die die data willen gebruiken om landbouwprestaties te verbeteren^[13].

Maar wat in dat artikel buiten beschouwing wordt gelaten, is dat er ook een heel kader is opgesteld waarin bedrijven verplicht worden om gegevens te delen met overheidsinstellingen. Het is zelfs één van de kerndoelen van deze wet^[12:1].

De verordening biedt overheidsinstanties, de Commissie, de Europese Centrale Bank en organen van de EU de mogelijkheid om in uitzonderlijke omstandigheden – met name bij algemene noodsituaties, zoals overstromingen of natuurbranden – of voor het vervullen van een taak in het algemeen belang toegang te krijgen tot en gebruik te maken van data die in het bezit zijn van de particuliere sector^[14].

Daarnaast wordt er veel nadruk gelegd op het belang van cloud computing. Zo moeten cloud computing providers verschillende services interoperabel maken om het mogelijk te maken dat gebruikers eenvoudiger kunnen wisselen van provider en ze niet vast zitten aan één provider^[15]. Dit leidde (uiteraard) tot verzet vanuit de industrie^[16], maar in november 2023 hebben zowel het Europese Parlement als de Europese Raad ingestemd met het voorstel ^[14:1],[17].

Deze EU dataverordening is slechts het begin en vormt samen met de EU wet inzake gegevensbeheer het fundament voor de EU digitale economie. Een volgende stap is het inrichten van Europese dataruimten per sector, waarin vrijelijk data kan worden gedeeld en geanalyseerd. Bijvoorbeeld medische dossier en andere gezondheidsdata in een Europese dataruimte voor gezondheidsdata^[18]. Het is geen vergezochte conclusie dat die medische data straks als input gaat dienen voor allerlei AI systemen ^[19]. Het lijkt er ook op dat u niet kunt voorkomen dat uw medische gegevens daarvoor gebruikt gaan worden^[20].

Nog even terug naar de Europese dataverordening. Wellicht de belangrijkste achterliggende reden van de Europese dataverordening, is dat het bedrijven dwingt om data op een gestandaardiseerde manier beschikbaar te maken. Dat heeft zeker voordelen vanuit een consumentenoogpunt, maar er is nog een andere reden. Een reden die waarschijnlijk minstens zo zwaar weegt als het consumentenbelang. Namelijk: AI heeft een generieke datadeelinfrastructuur nodig ^[21].

Dit is wat de Nederlandse AI coalitie hierover te melden had in een rapport in 2020, rondom de start van de communicatie rondom de Europese Datastrategie. Deze datastrategie wordt heel expliciet gekoppeld aan de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie.

Idealiter is data vrij toegankelijk, maar de realiteit is vaak anders. De data houdt zich vaak op bij verschillende organisaties die zelfstandig keuzes maken over wie de data mag gebruiken en waarvoor.
[...]
Recentelijk heeft de Europese Commissie zowel communicaties over het belang van AI voor Europa, een gecoördineerd plan als een white paper over AI voor Europa uitgebracht, tezamen met een communicatie over de Europese data strategie.

• Nederlandse AI Coalitie - Verantwoord datadelen voor AI^[22]

Niet alleen de Nederlandse overheid en de EU zijn bezig met het wegnemen van obstakels om data te delen. Op de recente G20 toppen in Indonesië en India was het ook één van de bespreekpunten. Op dat niveau staat het bekend als Data Free Flow with Trust (DFFT)^[23]. Een policy brief van de G20 in Indonesië in 2022 laat zien dat er een compromis gevonden moet worden tussen het binnen een land geld verdienen met de data, privacy & security en het vrij delen van de data. Slechts twee van deze drie kunnen gelijktijdig plaatsvinden. Geld verdienen met de data én deze vrij over de grenzen exporteren, kan niet samengaan met privacy & security. Als privacy wel de benodigde garanties krijgt, dan gaat dat ten koste van ofwel de mogelijkheid om geld te verdienen met de data ofwel ten koste van de mogelijkheid om deze te delen over de grenzen.

Verschillende burgerrechten organisaties uit ontwikkelingslanden hebben de G20 opgeroepen om dit onderwerp te laten liggen en niet verder vorm te geven. Ze zijn bang dat, gezien de technologische voorsprong van de ontwikkelde landen, het een éénrichtingsverkeer van data gaat zijn van de armere naar de rijkere landen en dat er een nieuwe vorm van "digitale kolonisatie" ontstaat, waarbij de "grondstof" data door de Westerse landen verzameld wordt ten voordele van henzelf en dat degenen die de "grondstof" aanleveren met lege handen blijven staan ^[24].

Natuurlijk kan ook de Verenigde Naties niet werkloos toekijken. Als onderdeel van Onze Gemeenschappelijke Agenda is er doelstelling 5, een Global Digital Compact met als uiteindelijke doelstelling het bouwen van een gemeenschappelijk raamwerk voor de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie^[25].

We hebben hiervoor al gezien dat daarvoor enorme hoeveelheden data benodigd is. Deze moet komen uit alle delen van de wereld, om alle perspectieven mee te nemen en vooroordelen in de data uit te sluiten. Dit wordt gesponsord door de rijkste techbedrijven in de wereld, dus linksom of rechtsom moet daar veel geld mee verdiend worden. En wie geeft er eigenlijk om privacy, behalve de burger die toch niet gehoord wordt?