Staatsinrichting 101 - deel 1

Elke paar jaar kiezen we in Nederland op verschillende niveaus wie namens ons - de burgers - spreekt in de gemeenteraad, provinciale staten, waterschappen en de Tweede Kamer. Indirect ook wie ons vertegenwoordigt in de Eerste Kamer, omdat de leden in de Chambre de Réflection worden gekozen door de leden van de Provinciale Staten1.

De Eerste Kamer diende in het begin van haar bestaan als bolwerk rond de Kroon (daarmee worden koning en ministers bedoeld). Zij kon alle voor de koning onwelgevallige wetsvoorstellen alsnog tegenhouden2.

Gemeente en provincie

In Nederland is er sprake van een zekere mate van decentralisatie van de overheid. Dat betekent dat delen van het beleid van de overheid niet door de Rijksoverheid worden bepaald, maar op een lager niveau.

De gemeentelijke overheid staat het dichtst bij de burger. De gemeente wordt bestuurd door het College van Burgemeester en Wethouders (College van B&W). De burgemeester wordt benoemd door de Kroon3, de wethouders komen doorgaans uit de coalitiepartijen in de gemeenteraad.

De burgemeester is niet alleen voorzitter van de het College van B&W. Hij of zij is ook verantwoordelijk voor de openbare orde en veiligheid in de gemeente. De burgemeester is ook voorzitter van de gemeenteraad4.

De gemeenteraad houdt toezicht op het College van B&W. De leden hiervan worden gekozen door de inwoners van de gemeente. Iedere inwoner van de gemeente van 18 jaar of ouder mag stemmen in deze verkiezingen. Voor niet-Nederlanders geldt dat ze vijf jaar of langer legaal in Nederland moeten wonen voordat ze mogen stemmen5.

De gemeente is verantwoordelijk voor zaken als wegen, rioleringen, openbare orde, sociale zaken en het verlenen van bouwvergunningen. Binnen de gemeentegrenzen heeft het gemeentebestuur een grote mate van vrijheid, zolang ze blijven binnen wat een hoger niveau heeft bepaald. Het eerst hogere niveau is de provincie.

De provincies worden bestuurd door een College van Gedeputeerde Staten (College van GS). De voorzitter hiervan is de Commissaris van de Koning(in) (CdK). Eén van de belangrijke taken van het College van GS is het uitvoeren van de regelingen van de Rijksoverheid. Ook houden ze toezicht op de gemeenten in de provincie. De Commissaris van de Koning(in) wordt benoemd door de Koning(in)6, de leden van het College van GS worden benoemd door de leden van de Provinciale Staten (PS)7.

De Provinciale Staten houdt toezicht op het College van Gedeputeerde Staten. De leden hiervan worden gekozen door de inwoners van de provincie. Het verschil met het stemmen voor de gemeenteraad, is dat alleen mensen met Nederlandse nationaliteit mogen stemmen. Het aantal leden van de Provinciale Staten hangt af van het aantal inwoners in de provincie. Dit is belangrijk omdat ze ook de leden van de Eerste Kamer kiezen8.

De structuur en bevoegdheden van de gemeenten en de provincies lijken erg op elkaar. Het bestuur van de provincies is overkoepelend over de gemeenten en de waterschappen en zorgt ervoor dat beleid van de gemeenten op elkaar afgestemd is9.

Daarnaast zijn binnen de provincies en tussen de provincies allerlei overlegorganen, zowel formeel als informeel. Bijvoorbeeld tussen bedrijven en de overheid10 en tussen onderdelen van de overheid11. Of tussen de provinciebesturen onderling en bij de hogere overheden12.

Landelijk

De centrale overheid wordt gevormd door de Regering en het Parlement. De Regering bestaat uit de Koning(in) en het kabinet. Het Parlement bestaat uit de Tweede Kamer en de Eerste Kamer. Het Parlement wordt officieel de Staten-Generaal genoemd.

De Tweede Kamer heeft als belangrijkste taken om de Regering te controleren. Ook mag de Tweede Kamer wetsvoorstellen maken, uitleg vragen aan ministers, de regering vragen om iets te doen of juist niet te doen en kan het een commissie instellen om iets uit te zoeken. Denk bijvoorbeeld aan de Toeslagenaffaire13. De Tweede Kamer wordt elke vier jaar door de burgers gekozen. Als het kabinet voortijdig ontslag neemt, dan komt er een nieuwe verkiezing voor de Tweede Kamer en kan er minder dan vier jaar tussen de verkiezingen zitten.

De Eerste Kamer heeft minder bevoegdheden dan de Tweede Kamer. Het kan alleen wetsvoorstellen goed of afkeuren en een minister om opheldering vragen. De Eerste Kamer wordt verondersteld minder politiek te zijn dan de Tweede Kamer en daarom te beoordelen of de wetsvoorstellen rechtmatig en uitvoerbaar zijn en niet in strijd zijn met de Grondwet. De leden worden gekozen door de leden van de Provinciale Staten en doen het als bijbaan.

De Eerste Kamer is al vanaf het begin in 1815 omstreden14 omdat het geen duidelijk politiek doel dient, maar een compromis was om de Koning en de adelen uit de Zuidelijke Nederlanden meer invloed te geven. In het begin koos de Koning de leden van de Eerste Kamer namelijk zelf uit de adel en “aanzienlijksten van de lande”15. Het is tegenstanders van de Eerste Kamer echter nog niet gelukt om deze af te schaffen.

Het kabinet bestaat uit de Minister-President, de Ministers en Staatssecretarissen. Een Minister staat aan het hoofd van een ministerie, een Staatssecretaris is een soort van “hulpminister” die een deel van de taken van de minister overneemt. De Minister-President is Minister van Algemene Zaken en voorzitter van de Ministerraad. In deze Ministerraad komen de Ministers samen om op allerlei gebieden hun beleid te coördineren en gezamenlijk beslissingen te nemen.

Vooruitblik naar deel 2

In het tweede deel van het stuk over de beginselen van het staatsrecht komt de rol van de Koning aan bod. Ook wordt daar besproken welke invloed de Europese Unie en andere internationale organisaties hebben op de het beleid in Nederland. Tot slot komt er ook een stukje aan bod over de zogenoemde lobby. Want waar macht is, zijn mensen die invloed willen uitoefenen op welke beslissingen er genomen worden.